حس بویایی
در سقف حفره بینی دو مخاط زرد و قرمز وجود دارد. مخاط قرمز جلوتر قرار گرفته و دارای عروق خونی فراوان است و مخاط تنفسی نام دارد. این مخاط حین تنفس موجب گرم کردن و مرطوب کردن هوای تنفس می شود.
مخاط زرد رگ های خونی کمتری دارد اما گیرنده های بویایی را در خود جای داده است. از آن جا که مخاط زرد پشت مخاط قرمز قرار دارد در تنفس معمولی چندان هوا دریافت نمی کند. اگر به طور ارادی هوا را عقب بکشیم، گیرنده های بویایی بهتر تحریک می شوند و این همان بو کشیدن است.
انسان میکروسماتیک است و بویایی در انسان ضعیف بوده و در مقایسه با حیوانات پست تکامل کمی پیدا کرده است. در حالی که در حیوانات ماکروسماتیک هم مساحت مخاط زرد بینی و هم تعداد سلول های گیرنده بویایی بیشتر است. به طور مثال در یک سگ شکاری تعداد سلول گیرنده بویایی دو برابر انسان است. در نتیجه تنوع بوهایی که احساس می کند و حساسیت انفرادی گیرنده ها در این جاندار از انسان بیشتر است.
گیرنده های بویایی (Olfactory receptors) در واقع نورون های دو قطبی هستند که دندریت آن ها در داخل مخاط بویایی قرار گرفته و توسط یک لایه نازک از ترشحات مخاطی (موکوس بویایی) پوشیده شده است. ترشحات مخاطی توسط غدد ترشحی به نام بومن (Bowmans gland) که بین نورون ها قرار دارد ساخته می شود.
دندریت گیرنده های بویایی مژه دار بوده (Olfactory cilia) و به سمت حفره بینی آویخته اند. گیرنده های بویایی نورون های واقعی هستند و در هیچ جای دیگر بدن نورون ها تا این حد با محیط خارج در ارتباط نیستند. این نورون ها قابل تجدیدند و عمری حدود دو هفته دارند و درنتیجه به طور دائم تجدید می شوند. همچنین در این مخاط یک نوروبلاست جنینی وجود دارد که با تکثیر خود جای نورون های از دست رفته را پر می کند. در هیچ جای دیگر دستگاه عصبی در فرد بالع ترمیم پذیری وجود ندارد.
مواد بودار به موادی گفته می شود که در درجه اول مولکول هایی فرار داشته باشندُ در درجه دوم این مولکول ها در مخاط بویایی قابل حل باشند و نهایتا بهد از حل شدن تحریک کننده باشند یعنی باعث باز شدن کانال سدیم در غشای دندریت ها شوند.
در مخاط زرد بینی بین بوهای مختلف تفکیک صورت می گیرد و بوهای متفاوت گیرنده های مختلفی را تحریک می کنند(تفکیک در سطح گیرنده).
آستانه تحریک اختلافی بالا بوده و حدود سی درصد است یعنی برای تشخیص بوی قوی و ضعیف باید سی درصد اختلاف وجود داشته باشد. در نتیجه حس بویایی برای کشف وجود یا فقدان بو در هوا است تا کشف شدت آن. حس بویایی بسیار سازش پذیر است. در بویایی ویژگی خاصی به نام Masking وجود دارد به این معنی که بوی قوی تر بوی ضعیف تر را می پوشاند.
برخی افراد Hyperosmia هستند یعنی حساسیت بویایی خیلی بالایی دارند این ویژگی ارثی و وابسته به جنس است و در زنان بیشتر از مردان دیده می شود.
بسیاری از حیوانات موادبوداری ترشح می کنند به نام فرومون (Pheromon) که به عنوان پیک شیمیایی خارجی عمل کرده(هورمون پیک شیمیایی داخلی است) و منجر به ارتباط بین جانوران می شود.
منبع: مبانی فیزیولوژی، تالیف و گرد آوری دکتر نیلوفر دربندی و مریم هزاوه ای
